Τρίτη 9 Ιουλίου 2013

Πετρελαϊκό boom ανάπτυξης σε χώρες του Τρίτου Κόσμου (η περίπτωση της Αγκόλας)


Η ανακάλυψη των κοιτασμάτων πετρελαίου στην εδαφική επικράτεια μιας χώρας και, κυρίως, η αξιοποίησή τους τροφοδοτεί το κράτος με σημαντικά οικονομικά οφέλη έτσι ώστε, βραχυχρόνια τουλάχιστον, να επιταχυνθούν οι εγχώριοι ρυθμοί ανάπτυξης. Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται συνεχώς, αυτό δεν επαρκεί για μια μακροχρόνια, "βιώσιμη" ανάπτυξη, καθώς η πετρελαϊκή ώθηση στην ανάκαμψη της οικονομίας έχει αποτελέσματα μόνο εάν υπάρχει ευνοϊκό διεθνές περιβάλλον που απορροφά τις ποσότητες πετρελαίου και μια σταθερή πορεία στις πετρελαϊκές τιμές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα έντονων αυξομειώσεων που αποσταθεροποίησαν τις εξαρτώμενες από εξαγωγές πετρελαίου χώρες και, γενικότερα, την παγκόσμια οικονομία αποτελούν οι πετρελαϊκές κρίσεις του ’70 και του ’80. Εκτός από τα παραδοσιακά πετρελαιοπαραγωγικά κράτη της Μέσης Ανατολής (Σαουδική Αραβία, Κατάρ) νέες χώρες αναδύονται ως σημαντικοί παίκτες στο, στρατηγικής σημασίας, οικονομικό χώρο του πετρελαίου.

Πλούσια κοιτάσματα ανακαλύπτονται και ήδη αξιοποιούνται με ταχύτατους ρυθμούς σε χώρες της Αφρικής, όπως η Αγκόλα. Όπως φαίνεται όμως και στον παρακάτω πίνακα, παρόλο που οι ρυθμοί ανάπτυξης ΑΕΠ σε χώρες, όπως η Βενεζουέλα και η Αγκόλα, σε περιόδους σχετικής πολιτικής ηρεμίας έφτασαν ακόμη και το 20%, ύστερα υπήρξε μια ισχυρή πτώση των ρυθμών η οποία επιδεινώθηκε αρκετά και από την παγκόσμια ανησυχία της περιόδου του 2009. Μη λαμβάνοντας υπόψιν τις έντονες μεταβολές που υπήρχαν στην Αγκόλα του εμφυλίου και στη Βενεζουέλα των πραξικοπημάτων πριν το 2002-3, παρατηρούμε πως ακόμη συνεχίζονται οι ισχυρές αυξομειώσεις στο ΑΕΠ που απορυθμίζουν την μακροχρόνιες τάσεις της οικονομίας. Σε αντίθεση με τις διακυμάνσεις των 2 χωρών ακόμη και σε περιόδους σχετικής κρατικής ευστάθειας, η Σαουδική Αραβία παρουσιάζει μια πιο ομαλοποιημένη πορεία με μικρότερα μεγέθη ανάπτυξης ΑΕΠ, κι αυτή επηρεασμένη από την παγκόσμια ύφεση του 2009, ωστόσο το 2011 οι ρυθμοί ανάπτυξής της ξεπερνούσαν και τις 2 "προβληματικά" αναπτυσσόμενες χώρες. 


Η Σαουδική Αραβία, ξεκινώντας από πιο νωρίς την αξιοποίηση των πλούσιων κοιτασμάτων της, έχει ηγετικό ρόλο στο τομέα του πετρελαίου (κατέχει πάνω από το 18% των παγκόσμιων αποθεμάτων) προσπαθεί να δημιουργήσει τις κατάλληλες ενδογενείς συνθήκες ώστε να μην επαφίεται αποκλειστικά η οικονομική της πορεία στην διεθνή ζήτηση. Μολονότι η εξάρτησή της στην κρατικά ελεγχόμενη πετρελαϊκή βιομηχανία διατηρείται σε τεράστια ύψη (90% των εξαγωγών της προέρχονται από το πετρέλαιο), γίνονται δειλά βήματα ανάπτυξης του ιδιωτικού τομέα, δημιουργίας μιας οικονομίας στηριζόμενης σε πολλούς διαφοροποιημένους τομείς ώστε να συνεχιστεί η ανοδική πορεία και να ισχυροποιηθεί το προφίλ της χώρας και σε άλλους κλάδους. Βέβαια, το σταθερό μεν, αλλά αυταρχικό κράτος επικαλύπτει το βαθμό οικονομικής επιτυχίας, με τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να είναι συνεχείς και μη αναφερόμενες στο τύπο.

Αναλύοντας την οικονομική κατάσταση, όμως, της Αγκόλας τα δεδομένα αλλάζουν άρδην, με τις προοπτικές περαιτέρω οικονομικής επέκτασης του ΑΕΠ να περιορίζονται. Η Αγκόλα προερχόμενη από αλλεπάλληλους πολέμους, πρώτα για την ανεξαρτησία της και ύστερα βιώνοντας έναν σκληρό, μακροχρόνια εμφύλιο πόλεμο αντιμετώπισε σοβαρά επισιτιστικά προβλήματα. Οι υποτυπώδεις υποδομές που υπήρχαν ισοπεδώθηκαν, χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν, το ανθρώπινο δυναμικό παρέμεινε αναλφάβητο, η οικονομική παραγωγή ήταν ανύπαρκτη. Κατά τη διάρκεια του αιματηρού εμφύλιου του 1974-2002 η χώρα έγινε έρμαιο αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων του Ψυχρού Πολέμου. Το 2002 ήταν σαν να ξεκίναγε από το 0 και το κράτος ουσιαστικά αναλάμβανε να ανασυγκροτήσει μια απορρυθμισμένη αγορά. Επί χρόνια στην Αγκόλα κυριαρχούσε ο "νόμος" του πολέμου, της επιβίωσης, ήταν παράδειγμα της φράσης inter arma silent leges (ανάμεσα στα όπλα οι νόμοι σιγούν). Μετέπειτα, όμως, ξεκίνησε η πλήρης αναδόμηση του κρατικού και κοινωνικού ιστού κάτι το οποίο προϋπέθετε τεράστια κεφάλαια. 


Τα υπερατλαντικά κοιτάσματα πετρελαίου που βρέθηκαν στην πιο αμφιλεγόμενη, πιο αιματοβαμμένη περιοχή της χώρας, την Καμπίντα, αποτέλεσαν την αρχή για την εξάρτηση της χώρας από το πετρέλαιο. Και άλλοι πλούσιοι φυσικοί πόροι αξιοποιήθηκαν, με αποτέλεσμα να παρουσιαστούν, μέσα σε πολύ λίγα χρόνια από τον εμφύλιο πόλεμο, εντυπωσιακοί ρυθμοί μεγέθυνσης. Τα νούμερα του παραπάνω πίνακα δείχνουν τους διψήφιους ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ της Αγκόλας (ως και 23,2% το 2008), κατατάσσοντας την Αγκόλα από τις πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες χώρες παγκοσμίως. Όμως η πλήρως εξάρτηση της χώρας από το διεθνές σκηνικό την οδήγησε στο φαινόμενο της φούσκας και το σκάσιμο της έγινε εμφανές το 2010.

Εντωμεταξύ, κατά τη διάρκεια της έντονης αναπτυξιακής περιόδου, οι αλλαγές στο βιοτικό επίπεδο ενός μέσου ντόπιο κατοίκου δεν ήταν το ίδιο εντυπωσιακές και, ενώ, τα νούμερα εμφανίζουν αύξηση και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, αυτή η βελτίωση μάλλον υποδηλώνει την ολοένα και μεγαλύτερη εισοδηματική ανισότητα. Ίσως για αυτό η πρόοδος να μοιάζει τόσο πολύ με την καταστροφή. Τα θετικά οφέλη της προόδου περιορίζονται στα μεγάλα επενδυτικά, κατασκευαστικά έργα που γίνονται από κινεζικές εταιρείες που έχουν κατακλύσει την οικονομική ζωή της Αγκόλας. Η πετρελαϊκή φούσκα προσέλκυσε την Κίνα, όμως η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση φανέρωσε τα έκδηλα προβλήματα που υπήρχαν, αναγκάζοντας την Αγκόλα να καταφύγει στον δανεισμό της από το ΔΝΤ. Καθώς έχουν εμφανιστεί πλέον τα προβλήματα της αναπτυξιακής τροχιάς που ακολουθήθηκε τα προηγούμενα χρόνια, οι φωνές για ένα πιο βιώσιμο οικονομικό μοντέλο και ένα δημοκρατικό  κράτος απαλλαγμένο από τις αυταρχικές καταβολές του παρελθόντος αυξάνονται διαρκώς. 

Οι ανισότητες στην πρωτεύουσα Λουάντα είναι παραπάνω από φανερές.

Η επίπλαστη ευμάρεια που δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου τους ντόπιους κάτοικους δημιούργησε μια νέα μεσοαστική τάξη με δυτικές συνήθειες πολυτελούς ζωής, προκαλώντας μεγαλύτερες επιδράσεις στις ανισότητες. Η διαφθορά του κράτους και των επιχειρήσεών του είναι ακόμη τεράστια και έχει δημιουργηθεί ένα κράτος πλουσιοπάροχο για τους φίλους του (πολιτικούς, ξένους και επιχειρηματίες) και ιδιαίτερα σκληρό για τους πολιτικούς εχθρούς του. Βασικά προβλήματα της καθημερινής οικονομικής ζωής, όπως οι υπερβολικά υψηλές τιμές και ο ανυπόφερτος πληθωρισμός, συγκλίνουν στο ίδιο συμπέρασμα, δηλαδή ότι η οικονομία τρέφει τους πλούσιους και ανέχεται τους φτωχούς. Η αναπτυξιακή πορεία του πετρελαίου (και του τομέα των διαμαντιών) φαίνεται να δίνει ώθηση στους άμεσα επηρεαζόμενους τομείς, όμως η υπόλοιπη οικονομία δείχνει μια παράδοξη στασιμότητα. Τομείς ζωτικής σημασίας για τις διατροφικές ανάγκες του πληθυσμού, όπως η αγροτική παραγωγή, δεν έχουν εκσυγχρονιστεί. Το παράδοξο της οικονομίας διπλών ταχυτήτων γίνεται εμφανές σε όλο του το μεγαλείο.

Τα δημοσιονομικά προβλήματα του κράτους και η στήριξη η οποία ζητήθηκε από το ΔΝΤ δεν λύνει το ζήτημα των διαρθρωτικών προσαρμογών που απαιτούνται να γίνουν. Κυβερνητικά προγράμματα κοινωνικής φύσεως που άρχισαν να υλοποιούνται συνεχίζονται με την κινεζική βοήθεια η οποία απολαμβάνει, ως αντάλλαγμα οφέλη, σε εξαγωγές πετρελαϊκών ειδών. Η εκτεταμένη οικονομική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της χώρας και η βοήθεια από ξένες χώρες (πχ Κίνα) δείχνουν την αδυναμία της Αγκόλας να σταθεί στα πόδια της. Ίσως ακόμη αποτελεί όνειρο απατηλό το σενάριο να μετατραπεί το κράτος από κράτος προσόδου σε πραγματικά μοχλό ανάπτυξης. Μολονότι τις δυσοίωνες μακροοικονομικές προβλέψεις που ανάγκασαν την Αγκόλα στην εφαρμογή σχεδίου προσαρμογής από το ΔΝΤ και την συνεχιζόμενη ανεργία για τον εγχώριο πληθυσμό, η προβληματική πορεία της "μητέρας" Πορτογαλίας οδήγησε σε μερική μετανάστευση, μια διέξοδο των νέων μορφωμένων Πορτογάλων στην Αφρική και την σταδιακή οικονομική επέκταση επιχειρήσεων της χώρας στην Ευρώπη (αγορά μετοχών της κρατικής εταιρείας πετρελαίου Sonangol της πορτογαλικής Millenium Bank). 

Η πλούσια σε κοιτάσματα πετρελαίου περιοχή της Καμπίντα στην Αγκόλα

Παρά τους αρνητικούς παράγοντες της οικονομικής ανάπτυξης της χρυσής εποχής της Αγκόλας, η αφόπλιση των στρατιωτικών ομάδων δημιουργεί θετικές προοπτικές ασφάλειας και σταθερότητας, ενώ το γεγονός ότι έχει περάσει μόλις μία δεκαετία από τον εμφύλιο, ίσως, δικαιολογεί την απειρία του αυταρχικού κράτους, τη διατήρηση της διαφθοράς και τον προβληματικό, μονοδιάστατο χαρακτήρα που έχει η οικονομία. Πάντως, τα σενάρια για αντεπίθεση των αποικιών είναι μη πραγματοποιήσιμα ακόμη καθώς τα θεσμικά εμπόδια για βιώσιμη, ουσιαστική ανάπτυξη είναι ανυπέρβλητα. Το πετρελαϊκό boom και, γενικά, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, παρά την εξάντληση που μακροχρόνια επέρχεται, δημιουργεί οικονομικά οφέλη τα οποία, όμως, μπορούν να αντιστρέψουν τον, αρχικά, θετικό αντίκτυπο.

Η δημιουργία ενδογενών μηχανισμών, η διατήρηση ενός ανεκτού επιπέδου εγχώριας ζήτησης αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για μια ομαλή πορεία, δίχως μεγάλες αποκλίσεις από το μακροχρόνιο δυνητικό προϊόν. Βασικά μαθήματα για την οργάνωση της οικονομικής παραγωγής, ιδιαίτερα στη λειτουργία της βιομηχανίας των ορυκτών καυσίμων, μπορούμε να διδαχθούμε από τα λάθη και τα σωστά της Αγκόλας. Για να απαλυνθούν οι μακροχρόνιες διαταραχές που προκύπτουν από τα boom και τις απότομες πτώσεις τους, οι ριζικές αλλαγές, η αναδιάρθρωση, η πραγματική αποκοπή από τους παλιούς ηγεμόνες και, όσο γίνεται, από τα ξένα συμφέροντα αποτελούν, όπως φαίνεται, μονόδρομο! 




* Έρευνα του Cosmoistorika *
Διαβάστε Περισσότερα »